Poetins obsessie met de geschiedenis is inmiddels publiek geheim. Met enige regelmaat komt de Russische president op de proppen met archiefmateriaal dat zijn visie op het verleden moet ondersteunen. Zo ook met een Franse landkaart uit de 17e eeuw. Volgens hem bewijst die nog maar eens een keer dat Oekraïne geen bestaansrecht heeft. Het zoveelste voorbeeld van Poetin die naar de macht van het verleden grijpt.

Tegenover deze kaart zijn echter talloze andere kaarten te plaatsen. Het zijn allemaal momentopnames van de complexe geschiedenis van de rafelranden van Europa. En in die geschiedenis was ‘grensland’ Oekraïne vaak de dupe. Voor een korte samenvatting ga ik – net als Poetin – op herhaling met een gesprek dat ik in januari 2022 had bij het onvolprezen VPRO-geschiedenisprogramma OVT:

Tijdens lezingen over De macht van het verleden kreeg ik de vraag: gebruikte Adolf Hitler die ook? Ik zocht het uit en schreef voor Historisch Nieuwsblad over geschiedenisles volgens de nazi’s. Het bleek nog niet zo makkelijk om de canon van nazi-Duitsland te achterhalen, want begrijpelijkerwijs lopen de Duitsers daar nu niet meer mee te koop. Via onderzoeken naar onderwijs in de periode 1933-1945 en oude schoolboeken was het toch mogelijk om de bizarre historische gedachtenkronkels bloot te leggen.

En het antwoord op de vraag? Hitler behoorde ook tot de politici en potentaten die de macht van het verleden gebruiken. Hij schreef al in Mein Kampf: ‘[We moeten] de grootste van de vele grote namen uit de Duitse geschiedenis uitkiezen en die de jeugd keer op keer inprenten, zodat het de steunpilaren van een onwrikbaar nationaal sentiment worden.’ Maar als gevolg van een verhitte richtingenstrijd, starre bureaucratie en een verwoestende oorlog kwam er van geschiedenislessen volgens de canon van nazi-Duitsland in de praktijk weinig terecht.

Zo vlak voor 9 mei – de voor Vladimir Poetin zo belangrijke Dag van de Overwinning – was het een bijzonder incident: de droneaanval op het Kremlin in Moskou. Op beelden van de beveiligingscamera’s is het paradepodium voor Poetin op het Rode Plein goed te zien. Moskou wijst met beschuldigende vinger naar Oekraïne en de VS, maar het is bepaald niet uitgesloten dat het een ‘false flag’-operatie is: een poging om een zelf georkestreerde oorlogsdaad in de schoenen van de tegenstander te schuiven.

In oorlogstijd is dat een beproefd middel en de Russen hebben sinds 1917 een stevige reputatie opgebouwd in het gebruik ervan. In de Volkskrant en bij OVT vertelde ik meer over de geschiedenis van deze militaire misleidingskunst met voorbeelden uit 1788, 1931, 1939, 1962, 1968 en 1999. Het verleden leert ook een belangrijke handregel bij het ontrafelen van dit soort operaties: wie heeft er het meeste voordeel bij?

‘Hou de geschiedenis in gedachte. Koester de vrede.’ Het is een plechtige slogan in de centrale hal van het ‘Museum van de Verzetsoorlog van het Chinese volk tegen de Japanse agressie’ in Beijing. Hij lijkt sterk op het motto ‘nooit meer oorlog’ dat op 4 en 5 mei in Nederland wordt ingeprent. In China en Rusland gebeurt precies hetzelfde, maar de machthebbers trekken vervolgens een radicaal andere conclusie.

Voor De Volkskrant schreef ik over de manier waarop Xi Jinping en Vladimir Poetin – ze volgen beide exact hetzelfde model – de geschiedenis gebruiken om het volk te mobiliseren. Het resultaat is een vijandbeeld dat de bevolking in het gunstigste geval moet overtuigen binnen de lijntjes te kleuren of, in het ergste geval, de leider klakkeloos te volgen in een verwoestende oorlog. 

Wie precies wil weten hoe dat allemaal in zijn werk gaat, kan terecht in het boek De macht van het verleden of de gelijknamige podcast.