Sinds de Russische inval in Oekraïne neemt Polen een prominentere plek in op het Europese toneel. De Polen lopen voorop in de steun aan Oekraïne en investeren ook fors in hun eigen landsverdediging. Het afgelopen jaar heeft de Poolse regering groot ingekocht: honderden tanks, HIMARS-raketsystemen en pantserhouwitsers en tientallen gevechtsvliegtuigen. Warschau wil het aantal soldaten verdubbelen naar 300.000 manschappen.

Critici stellen dat regeringspartij PiS vooral de kiezer in het achterhoofd heeft bij het aankondigen van de plannen. Met de oorlog in buurland Oekraïne maken veel Polen zich zorgen om de veiligheid van hun land. Fors inzetten op verdediging tegen de dreiging vanuit Rusland moet ervoor zorgen dat de PiS voorop blijft lopen in de opiniepeilingen, zo schreef ik eerder voor de Maarten!.

Vrees voor Russische inmenging in de Poolse verkiezingen dit najaar was voor de regeringscoalitie reden om een wet aan te nemen die verkiezingsdeelname van politici onmogelijk kan maken. Volgens de oppositie is de wet echter vooral bedoeld om oppositieleider Donald Tusk aan te pakken. Wie de Poolse politiek volgt, weet dat PiS hem al veel langer verwijt samen te werken met Moskou.

De ‘Lex Tusk’ bracht op 4 juni – de dag dat in 1989 de eerste vrije verkiezingen na de Tweede Wereldoorlog werden gehouden – honderdduizenden mensen op de been om te demonstreren tegen de regering. De verkiezingen beloven spannend te worden, maar PiS haalt alles uit de kast om de overwinning in de wacht te slepen. Inclusief de macht van het verleden.

In Centraal-Azië vindt een aardverschuiving plaats. Waar het gebied decennialang gold als de achtertuin van Moskou, is Beijing druk bezig om piketpaaltjes in de grond te slaan en nieuwe tuinpaden aan te leggen. China is steeds zichtbaarder in Centraal-Azië. Xi Jinping maakt er geen geheim van dat hij Vladimir Poetin probeert af te troeven. In de schitterende serie Langs de nieuwe zijderoute brachten Jelle Brandt Corstius en Ruben Terlou de gevolgen voor de regio al goed in beeld.

Het is niet de eerste keer dat Rusland duelleert om de macht in Centraal-Azië. In de lange negentiende eeuw waren de Britten de tegenstander. De machtsstrijd tussen Sint-Petersburg en Londen was in de beeldvorming omgeven door romantiek en heroïek. Maar wat door de Britten ‘The Great Game’ werd genoemd, was een ordinair gevecht om politieke, economische en militaire invloed. De angst bestond bovendien dat de tsaar de regio zou gebruiken als springplank naar de Britse kolonie India. Voor Geschiedenis Magazine beschreef ik een geschiedenis die spiegelt met het heden. 

Poetins obsessie met de geschiedenis is inmiddels publiek geheim. Met enige regelmaat komt de Russische president op de proppen met archiefmateriaal dat zijn visie op het verleden moet ondersteunen. Zo ook met een Franse landkaart uit de 17e eeuw. Volgens hem bewijst die nog maar eens een keer dat Oekraïne geen bestaansrecht heeft. Het zoveelste voorbeeld van Poetin die naar de macht van het verleden grijpt.

Tegenover deze kaart zijn echter talloze andere kaarten te plaatsen. Het zijn allemaal momentopnames van de complexe geschiedenis van de rafelranden van Europa. En in die geschiedenis was ‘grensland’ Oekraïne vaak de dupe. Voor een korte samenvatting ga ik – net als Poetin – op herhaling met een gesprek dat ik in januari 2022 had bij het onvolprezen VPRO-geschiedenisprogramma OVT:

Tijdens lezingen over De macht van het verleden kreeg ik de vraag: gebruikte Adolf Hitler die ook? Ik zocht het uit en schreef voor Historisch Nieuwsblad over geschiedenisles volgens de nazi’s. Het bleek nog niet zo makkelijk om de canon van nazi-Duitsland te achterhalen, want begrijpelijkerwijs lopen de Duitsers daar nu niet meer mee te koop. Via onderzoeken naar onderwijs in de periode 1933-1945 en oude schoolboeken was het toch mogelijk om de bizarre historische gedachtenkronkels bloot te leggen.

En het antwoord op de vraag? Hitler behoorde ook tot de politici en potentaten die de macht van het verleden gebruiken. Hij schreef al in Mein Kampf: ‘[We moeten] de grootste van de vele grote namen uit de Duitse geschiedenis uitkiezen en die de jeugd keer op keer inprenten, zodat het de steunpilaren van een onwrikbaar nationaal sentiment worden.’ Maar als gevolg van een verhitte richtingenstrijd, starre bureaucratie en een verwoestende oorlog kwam er van geschiedenislessen volgens de canon van nazi-Duitsland in de praktijk weinig terecht.

Zo vlak voor 9 mei – de voor Vladimir Poetin zo belangrijke Dag van de Overwinning – was het een bijzonder incident: de droneaanval op het Kremlin in Moskou. Op beelden van de beveiligingscamera’s is het paradepodium voor Poetin op het Rode Plein goed te zien. Moskou wijst met beschuldigende vinger naar Oekraïne en de VS, maar het is bepaald niet uitgesloten dat het een ‘false flag’-operatie is: een poging om een zelf georkestreerde oorlogsdaad in de schoenen van de tegenstander te schuiven.

In oorlogstijd is dat een beproefd middel en de Russen hebben sinds 1917 een stevige reputatie opgebouwd in het gebruik ervan. In de Volkskrant en bij OVT vertelde ik meer over de geschiedenis van deze militaire misleidingskunst met voorbeelden uit 1788, 1931, 1939, 1962, 1968 en 1999. Het verleden leert ook een belangrijke handregel bij het ontrafelen van dit soort operaties: wie heeft er het meeste voordeel bij?

‘Hou de geschiedenis in gedachte. Koester de vrede.’ Het is een plechtige slogan in de centrale hal van het ‘Museum van de Verzetsoorlog van het Chinese volk tegen de Japanse agressie’ in Beijing. Hij lijkt sterk op het motto ‘nooit meer oorlog’ dat op 4 en 5 mei in Nederland wordt ingeprent. In China en Rusland gebeurt precies hetzelfde, maar de machthebbers trekken vervolgens een radicaal andere conclusie.

Voor De Volkskrant schreef ik over de manier waarop Xi Jinping en Vladimir Poetin – ze volgen beide exact hetzelfde model – de geschiedenis gebruiken om het volk te mobiliseren. Het resultaat is een vijandbeeld dat de bevolking in het gunstigste geval moet overtuigen binnen de lijntjes te kleuren of, in het ergste geval, de leider klakkeloos te volgen in een verwoestende oorlog. 

Wie precies wil weten hoe dat allemaal in zijn werk gaat, kan terecht in het boek De macht van het verleden of de gelijknamige podcast.

In een opiniestuk in de Franse zondagskrant Le Journal du Dimanche heeft EU-buitenlandchef Josep Borrell de lidstaten van de Europese Unie opgeroepen om te gaan patrouilleren in de Straat van Taiwan, zoals de VS nu al regelmatig doet. Het hangt allemaal samen de oplopende spanningen tussen China en Taiwan. Beijing wil hoe dan ook voorkomen dat Taipei een onafhankelijkere koers gaat varen.

Voor de claims op het eiland grijpen Xi Jinping en de zijnen terug op het verleden. Maar wie gaat kijken naar de lange geschiedenis van Taiwan zal juist ook veel vinden dat de huidige opstelling van de Taiwanezen verklaart. In De Nacht van KRO-NCRV ging ik in vogelvlucht door de rijke historie van Taiwan voor een historisch perspectief bij de actualiteit:

Acht minuten is kort voor dit fascinerende verhaal. Wie alles nog eens rustig wil nalezen, kan terecht bij deze samenvatting in Geschiedenis Magazine. Of bij de artikelen ‘Hoe Taiwan Chinees werd‘ en ‘Hoe China in tweeën spleet‘ bij Historisch Nieuwsblad.

De BBC presenteerde in 2002 na een opiniepeiling onder televisiekijkers de ‘100 Greatest Britons’. De eerste plaats was niet geheel verrassend voor oorlogspremier Winston Churchill. Maar de 17de-eeuwse politicus en legeraanvoerder Oliver Cromwell kwam op een zeer respectabele tiende plaats. Hij wordt in Engeland gezien als een van de belangrijkste staatslieden uit de roemrijke Britse geschiedenis.

Aan de andere kant van de Ierse Zee roept Cromwell ook nu, meer dan 350 jaar na zijn dood in 1658, radicaal andere emoties op. Daar krijgt hij zo ongeveer de schuld van iedere kasteelruïne en in ieder dorpje zijn er wel sterke verhalen over de gruweldaden van Cromwells ‘New Model Army’ tegen de lokale bevolking. Cromwell verbleef slechts negen maanden op Ierse bodem, maar wordt daar beschuldigd van oorlogsmisdaden, religieuze vervolging en etnische zuiveringen. Hij is in Ierland de kop van jut.

Vanwaar dit verschil in reputatie? Voor Geschiedenis Magazine beschreef ik dit geval van de macht van het verleden dat het gelijknamige boek niet haalde.

De Amerikaanse regering is al meer dan een week druk met honderden gelekte geheime documenten afkomstig uit Pentagon. Een jonge ambtenaar met radicale ideeën die indruk wilde maken op zijn online vrienden blijkt verantwoordelijk voor het uitlekken van de uiterst gevoelige militaire informatie. Dit lijkt een domme eenmansactie met mogelijk verstrekkende gevolgen. Maar in de wondere wereld van de inlichtingendiensten is niet altijd alles wat het lijkt.

In 1943 misleidden de Britten op een geraffineerde manier de nazi’s met een zogenaamd lek. In OVT vertelde ik over deze bijzondere ‘Operation Mincemeat’. Voornaamste ingrediënten: een lijk, een verloofde en een koffer.

Lees meer details over deze fascinerende inlichtingenoperatie in het artikel dat Rob Hartmans schreef voor Historisch Nieuwsblad.

Hij ligt inmiddels al weer een tijdje in de winkel, maar ik had er hier op deze plaats nog helemaal geen aandacht aan besteed… de tweede druk van De macht van het verleden! Met mooie woorden van Beatrice de Graaf en NRC op het omslag. Ik ben er heel blij mee dat het boek al zo vaak over de toonbank is gegaan. Hoe meer mensen inzicht krijgen in de slinkse wijze waarop politici het verleden inzetten, hoe beter!

De macht van het verleden toert nog steeds door Nederland. Ook benieuwd naar mij verhaal? Neem dan contact op. En ondertussen staat het denken zeker niet stil. Achter de schermen wordt hard gewerkt aan nieuwe projecten en er zit nog veel moois in het vat. Watch this space!