In 1939 eiste de Russische dictator Josef Stalin ‘veiligheidsgaranties’ van de ‘kwaadaardige fascistenkliek’ in Helsinki. Een militair zwak neutraal Finland vormde als mogelijke springplank voor een Duitse invasie een bedreiging voor de Sovjet-Unie. Toen Stalin niet kreeg wat hij wilde, viel een Russische overmacht van 500.000 soldaten op 30 november 1939 het kleine Finland binnen. De overwinningsparade in Helsinki stond gepland op 18 december, Stalins verjaardag.

Maar de fanatieke Finnen hielden dapper stand en konden rekenen op de sympathie en steun van de internationale gemeenschap. In de bittere vrieskou zaaiden wit gecamoufleerde sluipschutters op ski’s dood en verderf in de Russische gelederen. Russische vliegtuigen bombardeerden Helsinki, terwijl Russische tanks werden uitgeschakeld met Molotovcocktails. Alleen omdat Stalin nóg meer manschappen en materieel in de strijd gooide, kwam het tot een Russische doorbraak aan het front én een compromis.

De Finnen zagen in dat zij de oorlog op termijn niet konden winnen, maar Stalin koos ook eieren voor zijn geld. Hij nam uiteindelijk genoegen met de annexatie van 10% van het Finse grondgebied, forse Finse herstelbetalingen én de garantie dat Finland strikt neutraal zou blijven. Dankzij dit compromis kon een democratisch Finland zich na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelen tot vrijemarkteconomie en lid van de Europese Unie. Pas nu Poetin in Oekraïne een voor de Finnen herkenbaar scenario uitvoert, gaan de Finnen sterk aan hun neutraliteit twijfelen. Meer daarover bij RTL Nieuws.

Bij Geschiedenis Magazine en VPRO’s onvolprezen geschiedenisprogramma OVT op NPO Radio 1 vertelde ik over de Winteroorlog van 1939-1940 en de parallellen die er zijn met de oorlog die nu woedt in Oekraïne:

Iets meer dan 300 jaar geleden werd bij het Oekraïense stadje Poltava een beslissende veldslag uitgevochten. De Zweedse koning Karel XII dacht dat hij de Russische tsaar Peter de Grote kon verslaan en rukte op naar Moskou. Maar hij had zich verkeken op de barre Russische winter en de schier oneindige voorraad dienstplichtigen waar de tsaar uit kon putten.

Op 27 juni 1709 delfde Karel het onderspit. Het was een keerpunt in de Grote Noordse Oorlog én in de Europese geschiedenis. De Slag bij Poltava markeerde het begin van de Russische hegemonie in Oost-Europa. Rusland betrad definitief het Europese toneel. Niemand kon meer om Peter de Grote en zijn latere erfgenamen heen. Oost-Europa lag na de veldslag in de Russische invloedssfeer.

Het verhaal van de Slag bij Poltava is deze maand de coverstory van het Historisch Nieuwsblad, dat zijn naam met het oog op de actualiteit weer eens eer aandoet. Want ja, zelfs ‘Poltava’ spookt rond in Poetins hoofd.

‘Brood voor het Moederland’, zo is te lezen op deze propagandaposter uit de Sovjet-Unie. Dat brood werd grotendeels gebakken met Oekraïens graan. Vandaag de dag zijn Oekraïne en Rusland samen goed voor meer dan een kwart van de wereldwijde productie van tarwe. En dat geldt ook voor bijna twee derde van de zonnebloemolie in de wereld en een kwart van het koolzaad.

Maar nu rijden er geen tractoren maar tanks over de Oekraïense akkers, liggen havensteden als Marioepol onder vuur, en heeft Rusland de export van graan opgeschort. De oorlog in Oekraïne leidt nu al tot stijgende voedselprijzen en tekorten.

De reputatie van Oekraïne als ‘graanschuur van Europa’ gaat eeuwen terug. Hij vloeit voort uit de chernozem, de extreem vruchtbare ‘zwarte aarde’. Maar juist deze bron van rijkdom is één van de redenen dat tsaren en dictators hun handen niet af konden houden van Oekraïne. Bij VPRO OVT op NPO Radio 1 ging ik in op de vraag of de zwarte aarde een zegen of een vloek is:

Er zijn stemmen die zeggen dat het Poetin net als Stalin en Hitler allemaal om de zwarte aarde van Oekraïne te doen is. Met klimaatverandering in het achterhoofd zou hij door het inlijven van Oekraïense landbouwgrond een belangrijk deel van de wereldwijde voedselproductie in handen krijgen. Een derde van de wereldbevolking is aangewezen op tarwe als basisingrediënt van het dieet. De Arabische Lente in 2011 toonde dat hoge voedselprijzen kunnen leiden tot grote instabiliteit en een vluchtelingencrisis.

Met het oog op de toekomst is het ook belangrijk om te kijken wat er onder de zwarte aarde zit. Oekraïne herbergt ook de grootste reserves aan zeldzame aardmineralen en metalen van Europa, zoals lithium, gallium en germanium. Ze zijn onmisbaar voor de klimaattransitie en het zou een mooie bijvangst zijn voor Poetin.

Wie nog meer wil weten over de geschiedenis van de graanschuur van Europa of alles nog eens rustig wil nalezen, kan terecht bij Maarten! online.